ਜ਼ੈਲਦਾਰ

ਕਨੌੜ:- ਧੌਂਸ, ਦਾਦਾਗਿਰੀ, ਤਾਬੇਦਾਰੀ, ਏਕੜ, ਹੈਂਕੜ, ਰੋਹਬ, ਗੁਲਾਮੀ
ਕਨੌੜ ਨੂੰ ਕਨੌੜਾ ਲਗਦਾ ਨਾ ਕੇ ਹੋੜਾ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਅੱਜ ਕਲ ਆਮ ਅਖਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ।
ਲੋਕ-ਗੀਤ ਲੋਕ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। "ਵੇ ਕੀ ਤੂੰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹੁਕਮ ਚਲਾਵੇਂ" - ਰਾਣੀ ਰਣਦੀਪ
ਪੰਜਾਬੀ ਉਂਝ ਭਾਵੇਂ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਨਖਿੱਧ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦਾ ਮਾਣ/ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਗੀਤ:- ਗੱਲ ਸੋਚ ਕੇ ਕਰੀਂ ਤੂੰ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾ ਵੇ ਅਸਾਂ ਨੀ ਕਨੋੜ ਝੱਲਣੀ
ਰਤਾ ਹੋਸ਼ ਨਾਲ ਬੋਲੀਂ ਤੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਵੇ ਅਸਾਂ ਨੀ ਕਨੋੜ ਝੱਲਣੀ
ਸਵਰਗੀ ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਜੀ ਦਾ ਗਾਇਆ ਗੀਤ ਅਤੇ ਦੀਪਕ ਜੈਤੋਈ ਜੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। 
ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੈ-

ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਨਾਮਵਰ ਜੈਲਦਾਰ ਨੇ ਗੁਰਮੀਤ ਬਾਵਾ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਈ, ਤੇ ਗੱਲ ਤੂੰ ਤੂੰ, ਮੈਂ ਮੈਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ, ਮੌਕੇ ਤੇ ਹਾਜਰ ਦੀਪਕ ਜੈਤੋਈ ਸਾਹਬ ਨੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਗੀਤ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਕਲਾਕਾਰਾ ਵੱਲੋਂ ਗਾਇਆ ਵੀ ਗਿਆ। ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦੀਪਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਉਸ ਜੈਲਦਾਰ ਦੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਵੀ ਝੱਲਣੀ ਪਈ।

ਜ਼ੈਲਦਾਰ:- ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਥਾਪਿਆ Revenue officer ਜਿਸ ਅਧੀਨ 100 ਤੱਕ ਵੀ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। 1℅ ਮਾਲੀਆ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ। Zail - a revenue unit in British raj headed by the Zaildar.
ਆਪਣੇ ਹੇਠ ਨੰਬਰਦਾਰ ਆਦਿਕਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ, ਇ਼ਲਾਕ਼ੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਤਾ ਅਹ਼ੁਦੇਦਾਰ, ਜੋ ਤਸੀਲਦਾਰ ਅਤੇ ਜਿਲੇ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨੰਬਰਦਾਰ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ੈਲ = ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਟੁਕੜਾ। ਜ਼ੈਲ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਸਬ-ਤਹਿਸੀਲ। ਜ਼ੈਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜ਼ੈਲਦਾਰ। ਇਹ ਸਰਕਾਰ/ਰਾਜੇ ਵੱਲੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਪਿੱਠੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਜੈਲਦਾਰ ਤੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਖਬਰ ਲੈਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਸੀ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਮੁਖਬਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਸਰਕਾਰੀ ਕੇਸ ਵਿਚ ਗਵਾਹ ਵੀ ਬਣਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀਆ ਸੇਵਾਵਾ ਬਦਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਜਮੀਨ, ਇਲਾਕੇ ਦੀਆ ਸਰਗਰਮੀਆ ਮੁਤਾਬਕ ਸਰਕਾਰੀ ਘੋੜੀ, ਰਾਈਫਲ ਦਾ ਲਾਈਸੈਂਸ ਆਦਿ ਵੀ ਇਨਾਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਪੇਂਡੂ ਜਨਤਾ ਤੋ ਉਗਰਾਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸ (ਖੇਤੀ ਮੁਆਮਲਾ, ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਟੈਕਸ) ਜੁਰਮਾਨੇ ਆਦਿ ਵਿੱਚੋ ਵੀ ਕੁੱਝ ਪਰਸੈਂਟ ਹਿੱਸਾ (ਪੰਜੋਤਰਾ) ਮਿਲਦਾ ਸੀ।
ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲ਼ੀਆਂ ਉਗਰਾਹੁਣ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਰ ਹੁਕਮ ਲਾਗੂ ਕਰਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਾਗੀਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਬਦਲੇ ਮੋਟੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੀ...
.
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁਖੀ ਨੰਬਰਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ੈਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ੈਲ ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਮਲਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਜੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਲੰਬੜਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੈਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੈਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਜੈਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਜੈਲਦਾਰ। ਲੰਬੜਦਾਰ ਮਾਮਲਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਜੈਲਦਾਰ ਕੋਲ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਪਟਵਾਰੀ ਕਾਨੂੰਗੋ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਤੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਹਨ। ਜਿੰਨੇ ਦਾਰ ਹਨ ਸਭ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਜੈਲਦਾਰ, ਨੰਬਰਦਾਰ, ਥਾਣੇਦਾਰ (ਠਾਣੇਦਾਰ)। ਮਾਲੀਆ ਉਗਰਾਹੁਣਾ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ, ਸੂਚਨਾ ਦੇਣਾ ਕੰਮ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਸਤੇ ਅੱਜ ਕਲ ਦੇ ਕੈਟਾਂ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਦਾਰੀ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਨਾਮ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਖਬਰ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਕਰਨਾ, ਬਾਗੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਸੀ।
ਕਈ ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਇਕ ਸਫੈਦਪੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਥਾਣੇ ਅਧੀਨ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਜੈਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਇਕ ਵਫਾਦਾਰ ਬੰਦਾ ਜੈਲਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਹਕੂਮਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਵੀਹ ਪੰਚੀ ਪਿੰਡਾ ਦੀ ਜੈਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜੈਲਦਾਰ ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆ ਅਗਰੇਜ਼ ਗੋਰਮਿੰਟ ਦੇ ਵਫਾਦਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਨ। ਆਮ ਲੋਕ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਅਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਪਿਠੂ ਵੀ ਕਹਿਦੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਟਾਊਟ, ਚਮਚੇ । ਵੇਖੋ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ‘47ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਓਹਨਾਂ ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨੇ।
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੈਲਦਾਰ ਦੀ ਜਮੀਰ ਨੀ ਜਾਗੀ ਬੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜੈਲਦਾਰੀ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰ ਕੇ ਗਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ (ਅਕਾਲੀ ਬੱਬਰਾਂ) ਨਾਲ ਰਲ਼ ਬਾਗੀਪੁਣੇ ਦਾ ਝੰਡਾ ਚੁੱਕ ਲੈਣ।
ਹੁਣ ਵੀ ਸਿਸਟਮ ਉਹੀ ਹੈ, ਬਸ ਨਾਮ ਬਦਲੇ ਹਨ, ਥੋੜੇ ਢੰਗ ਬਦਲੇ ਹਨ। ਜਿਸਨੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਸਾਮ ਦਾਮ ਦੰਡ ਤੇ ਭੇਦ ਸਭ ਕੁਝ ਜੁਗਤ ਮੁਤਾਬਕ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ, ਬਦਮਾਸ਼ੀ, ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਰਜਿਸਟਰਡ ਕਰ ਲਿਆ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਹੀ ਹੈ, ਬਸ ਲੇਬਲ ਹੀ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।